De stilte als grond van zijn (stilte, deel zes) - Mijmeringen en Meditaties

“The total number of minds in the Universe is one.”

Erwin Schrödinger (1887-1961), één van de grondleggers van quantum fysica - twintigste eeuw

"Dat wat de bron is van de zon

En van elke kracht in de kosmos, waarbuiten

Er is noch gaan noch komen,

Is inderdaad het Zelf. Want dit Zelf is oppermachtig!"

De Katha Upanishad, ca. 1500 v.Chr.

"Ik beschouw bewustzijn als fundamenteel. Ik beschouw materie als een afgeleide van bewustzijn. We kunnen niet achter het bewustzijn komen. Alles waar we over praten, alles wat we als bestaand beschouwen, postuleert bewustzijn."

Max Planck (1858-1947), één van de grondleggers van quantum fysica - twintigste eeuw

"Realiseer je dát wat het universum doordringt en

wat onverwoestbaar is; geen enkele macht kan deze onveranderlijke,

onvergankelijke werkelijkheid beïnvloeden. Het lichaam is sterfelijk, maar

dat wat in het lichaam woont is onsterfelijk en

onmetelijk."

De Bhagavad Gita, ca. 1000 v.Chr.

Volle maan en wolken boven landweg, Mártely, Hongarije. Juli 2013

Audio versie van deze mijmering, voorgelezen door mezelf.

Beste vrienden, 

In de vorige mijmeringen over stilte heb ik het gehad over verschillende aspecten van stilte, en hoe stilte allesbehalve ‘leeg’ is maar integendeel vol energie en potentieel is, net als de schijnbare leegte van de ruimte. Zonder lege ruimte geen sterren, zonder duisternis geen licht, zonder stilte geen... ja wat maakt stilte allemaal mogelijk? Wat zijn al de fenomenen die stilte nodig hebben zoals sterren de lege ruimte nodig hebben? Zonder stilte geen klanken, geen muziek, geen woorden, geen betekenisvolle verbindingen van woorden tot zinnen...geen reeksen van zinnen die op hun beurt betekenis en waarde kunnen overbrengen. Zonder stilte geen denken, geen voelen, geen introspectie of intuïtie, geen peilen in de diepte van ons bewustzijn naar wat er maar wil ontstaan vanuit de volheid die stilte is. 

Quantum fysica leert ons dat wat we ‘materie’ noemen eigenlijk verschillende staten van een veld zijn, en dat elementaire deeltjes geen kleine ‘brokjes’ of ‘balletjes’ zijn gemaakt van één of ander ‘spul’. Als we materie aan nader onderzoek onderwerpen op subatomair niveau, komen we op geen enkel niveau echt iets tastbaars tegen, enkel patronen van energie en potentieel, relaties, en verschillende staten van een veld. Zoals fysicus Hans-Peter Dürr het zei: “Materie bestaat niet uit materie.” Of quantum fysicus Niels Bohr: “Alles wat we echt noemen is gemaakt van dingen die niet als echt kunnen worden beschouwd.”

Net zo kunnen we, als we de stilte haar werk laten doen en bijvoorbeeld tijdens meditatie de inhouden van ons bewustzijn aan nader onderzoek onderwerpen, op geen enkele manier iets solide of tastbaar vinden.  De reeksen van gedachten en emoties waarvan we gewoonlijk zeggen dat die ‘ik’ zijn, schijnen net als protonen of electronen spontaan te ontstaan en weer te verdwijnen in de ruimte die ze mogelijk maakt. Onze aandacht richten op onze gedachten en emoties en hoe die verschijnen en weer verdwijnen in iets dat wel weg heeft van een vacuum, is iets wat veel mensen niet echt wensen of veel tijd aan besteden. Het kan angstaanjagend lijken, of nutteloze tijdverspilling. We hebben hier wel een economie draaiende te houden hé.

Maar wat is dat vacuum, die ‘lege ruimte’ die de inhouden van ons bewustzijn mogelijk maakt? Als de drie dimensies van fysieke ruimte plus de dimensie van tijd het mogelijk maken dat er sterren bestaan, en als het duister het mogelijk maakt dat die sterren licht geven, welk is dan de ‘grond’ of de ‘ruimte’ waarin onze gedachten en emoties kunnen ontstaan? 

In de derde mijmering over stilte had ik het over meditatie en de vele weldaden die meditatie ons kan brengen. Ik had het toen ook over het feit dat mensen die mediteren gaandeweg hun identificatie met de inhouden van bewustzijn leren loslaten, iets wat aanvankelijk angstaanjagend kan lijken: blijft er niet enkel leegte dan, en verveling of onrust of een gevaarlijke afgrond waar we liever niet in willen kijken? Als we die drukke stemmen in het hoofd die dag in dag uit kwetteren en tateren tot stilte laten komen, wat kán er dan overblijven? 

Mensen die veel mediteren, gaan niet zozeer hun gedachten onderdrukken, want dat lukt toch niet. Eerder leren ze het gekwetter in hun hoofd gewoon te observeren zonder oordeel, en hun aandacht steeds terug te brengen naar iets dat buiten die gedachten ligt. De ademhaling bijvoorbeeld, of een mantra. En door dat proces lang vol te houden, gaat er gaandeweg een verschuiving plaatsvinden van het richten van de aandacht op de inhouden van het bewustzijn naar het bewustzijn zélf: de waarnemer, datgene of diegene die alles waarneemt wat er in het bewustzijn opkomt en weer verdwijnt. En datgene of diegene heeft een eigen energie, een kwaliteit die gaandeweg duidelijker wordt naarmate de stemmen in het hoofd verstommen en uitdoven. De kwaliteit van energie waarin gedachten en emoties en alle inhouden van het bewustzijn ontstaan, wordt gaandeweg de grond waarin degene die mediteert zijn of haar échte thuis vindt, eerder dan in het eindeloze gekwetter van de mind. Het is de stilte waaruit alles wat ons bewustzijn vult kán ontstaan, maar het is een stilte die op zich niet leeg is maar net zoals het vacuum tjokvol energie is. 

Over hoe ver dat proces kan gaan, en over wat de grote yogi’s en swami’s kunnen ervaren in dat veld van eindeloze energie en potentieel, zal ik het een andere keer hebben. Maar voor nu kan ik wel vertellen dat datgene wat er overblijft als we alle gedachten en emoties loslaten, misschien wel het eigenlijke onderwerp van ‘A Biosphere Project’ is. De tekst in het logo luidt niet voor niets ‘Consciousness and The Living Planet’. 

Stilte is dus ook een aspect van datgene wat we ‘bewustzijn’ noemen, aangezien bewustzijn op zich geen inhoud of vorm heeft: geen gedachten, geen emoties, geen interne monoloog, geen angsten of zorgen,... het is een stilte-energie die zich buiten tijd en ruimte bevindt. 

En net zoals stilte, lijkt bewustzijn ongrijpbaar, en moeilijk te definiëren. Net zoals stilte, lijkt het makkelijker te bepalen wat het niét is. De oude meesters uit de tijd van de Upanishads (circa 1500 voor Christus) zeiden “Neti -Neti”,  “niet dit - niet dat”.  Door steeds de nadruk te leggen op wat het bewustzijn, of het Zelf, niét is, wilden ze hun leerlingen tot een dieper inzicht brengen van wat het wél is, een inzicht dat evenwel uiteindelijk noodzakelijk woordeloos moest zijn, aangezien dat inzicht niet in taal te vatten is. Zoals ook de Tao leert: “De tao waarover gesproken kan worden, is niet de ware Tao”.

En doordat alles wat we waarnemen en beleven doorheen het fenomeen bewustzijn wordt waargenomen of beleefd, gaan we makkelijk vergeten dat het er überhaupt is.

Een vis die in het water geboren is en daar heel zijn leven vertoeft, heeft geen idee wat water is; hij (of zij) neemt het als een voor vanzelfsprekende aanwezigheid aan, die daardoor zelfs niet meer wordt opgemerkt. Mogelijk matig ik me teveel kennis aan over het bewustzijn van een vis, en indien dat zo is verontschuldig ik me hierbij tegenover de gehele familie van vissensoorten. Maar het is voor mensen niet anders: wat steeds aanwezig is, gaan we na verloop van tijd niet meer opmerken. Dat is één van de dingen die ik heb geleerd in drie decennia van lesgeven in waarneming. En zoals die vis geen idee heeft hoe het is om niét in het water te zijn, heeft hij er eigenlijk ook geen idee van dát het water er is of wát dat water is. Omdat het er altijd is geweest en de enige tastbare realiteit is, wordt het zelfs niet meer opgemerkt. 

Wat er allemaal in dat water leeft en beweegt, wordt wél opgemerkt: andere vissen, planten, krabben, haaien, enzoverder. Maar het water zélf is eigenlijk geen onderwerp van waarneming voor de vis. Met ons bewustzijn is het net zo: we hebben enkel oog of oor voor de inhouden van ons bewustzijn, maar niet voor het fenomeen bewustzijn zélf. En dát kan dus veranderen na langdurige meditatie: een ervaren meditator kan gaandeweg de aandacht laten rusten in het bewustzijn zélf, nadat elke identificatie met gedachten, emoties en uiteindelijk het lichaam zelf wordt losgelaten. En dat is een ervaring die heel buitengewoon moet zijn. Ikzelf ben nooit tot dat stadium gekomen, maar heb er wel glimpen van opgevangen. Wat die yogi’s eigenlijk doen, is to boldly go where no (wo)man has gone before, maar in tegenstelling tot de helden van Star Trek, verkennen ze niet de eindeloze ruimte daarbuiten, maar de eindeloze ruimte daarbinnen. En het is ook niet zo dat no (wo)man has ever gone there before: meditatie en yoga zijn duizenden jaren oud, en heel veel mensen zijn ons voorgegaan in deze ontdekkingstocht in bewustzijn. En wat die yogi’s en meditatoren rapporteren van bij de grenzen van ons individuele bewustzijn, is steeds hetzelfde: dat ons individuele bewustzijn deel uitmaakt van één allesomvattend universeel bewustzijn. 

Het gevoel van versmelten daarmee, is misschien de ultieme mystieke ervaring, en wordt Samãdhi genoemd in Indië, en Satori in Japan. Ik had het al over de mystieke ervaring in de mijmering ‘The Overview Effect’, waarin ik het relaas deed van Apollo 14 astronaut Edgar Mitchell, die op de terugweg van de maan naar de Aarde zo’n ervaring van Samãdhi had, onaangekondigd en ‘out of the blue’, zonder meditatie. Deze ervaring was voor hem (zoals voor iedereen die ze ervaart) levensveranderend, en bracht hem ertoe het Institute Of Noetic Sciences op te richten, oftewel IONS, waar al decennia lang wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan naar de aard van ons bewustzijn. Met behoorlijk spectaculaire resultaten (zie de mijmering ‘Vijf Sigma’). 

Zoals ik zei, lijkt bewustzijn ongrijpbaar en moeilijk te definiëren. Als je het aan nader onderzoek wil onderwerpen, lijkt het zich terug te trekken achter een mistgordijn, alsof het zich niet wil blootgeven. Ons bewustzijn is als een zaklamp waardoor we dingen kunnen waarnemen vóór ons, en het is heel moeilijk om onze aandacht los te maken van wat we allemaal zien in de straal van licht die uit onze zaklamp komt, en om de volledige aandacht te richten op de straal zelf, of op de zaklamp zelf. 

Het vraagt volgehouden intentie en aandacht om de blik te richten op het bewustzijn zélf, op die stilte waarin onze gedachten en emoties en waarnemingen ontstaan. 

En eigenlijk weten we nog steeds niet wát dat bewustzijn eigenlijk is. Het is niet tastbaar, niet meetbaar, en geen enkel instrument kan het bestaan ervan waarnemen. 

Volgens de huidige gangbare theorieën in de wetenschap bestaat het gewoonweg niet: het is slechts een illusie veroorzaakt door elektrochemische activiteit in de hersenen (die we wél kunnen waarnemen). We gaan er dus momenteel van uit dat materie het enige is wat écht bestaat, en dat ons bewustzijn niét echt bestaat. 

In tegenstelling tot wat algemeen geloofd wordt, is die stelling echter allerminst bewezen. Er is overvloedig bewijs van correlatie (verband), niet van causatie (oorzaak). Met andere woorden: we zien dingen gebeuren in de hersenen als we dingen doen in ons bewustzijn, maar dat bewijst niet dat de hersenen die dingen veroorzaken, enkel dat ze ermee verbonden zijn. En zoals filosoof Bernardo Kastrup herhaaldelijk en treffend heeft aangegeven, het is zelfs zo dat het oorzakelijk verband in de andere richting kan lopen: dat wat we doen in ons bewustzijn de waarneembare processen in onze hersenen veroorzaakt. Daar ben ik al dieper op ingegaan in de mijmering ‘Vijf Sigma’ en ‘Een wonderlijke namiddag met een bijzonder wetenschapper, gentleman en visionair’, en de blog posts ‘De wetenschap en het ontluikende nieuwe paradigma’ en ‘De wetenschapper, de monnik en de filosoof’. Ik zal nu dus niet te ver ingaan op deze complexe kwestie in deze mijmering, en ik verwijs je graag naar deze eerdere afleveringen van de blog als kennismaking met deze andere kijk op bewustzijn en materie. 

Maar ik zal je in de komende mijmeringen graag verder meenemen op een verkenningstocht doorheen nieuwe ideeën omtrent dat bewustzijn, ideeën die door steeds meer wetenschappers onderschreven worden. Zo waren zowat alle fysici die aan de basis lagen van de ontwikkeling van quantumfysica in de 20ste eeuw overtuigd van de stelling dat bewustzijn de grond is van de werkelijkheid, en niet materie. 

En tegelijk zijn deze ideeën oeroud: in het Oosterse wereldbeeld werd al duizenden jaren geleden vooropgesteld dat ons individuele bewustzijn deel uitmaakt van het ene universele bewustzijn dat aan de basis ligt van ons waarneembare universum. Zie de citaten uit de Upanishads en de Baghavad Gita aan het begin dan deze mijmering, teksten uit het Indië van het tweede millennium voor Christus die tot de oudste geschriften van de mensheid behoren. 

In de blog post ‘De wetenschapper, de monnik en de filosoof’ vertelde ik dat quantum fysicus David Bohm voorstelde om het vacuüm van de ruimte anders te noemen: het ‘plenum’, oftewel de ‘volheid’. Gewoonlijk zien we de ruimte als iets dat eigenlijk niets is, een leegte waarin de elementaire deeltjes en atomen rondsuizen als kleine ‘bolletjes’. Maar Bohm stelde dat we dat kunnen omdraaien, en het vacuum van de ruimte als de eigenlijke ‘volheid’ zien, waarin elementaire deeltjes eerder ‘gaatjes’ zijn dan bolletjes. Het vacuum van de ruimte is helemaal niet leeg, maar tjokvol energie en informatie. 

Net zo denk ik dat we in verband met ons bewustzijn tot een gelijkaardige omkering kunnen komen; dat we de stilte waarin onze gedachten, emoties en waarnemingen ontstaan kunnen gaan zien als de échte volheid, de échte realiteit, waarbinnen de illusies van onze gedachten en emoties komen en gaan. 

Dit perspectief is wat zowat alle Oosterse wijsheidstradities al millennia lang voorstellen, en daarin worden ze dus hoe langer hoe meer tegemoetgekomen door nieuwe perspectieven in de wetenschap. 

In de komende maanden zal ik in de mijmeringen een aantal interviews delen met wetenschappers die voorstanders zijn van een grondige paradigma-verschuiving in ons denken over bewustzijn en wat we ‘de werkelijkheid’ noemen. Quantum fysici, neurowetenschappers, biologen, mathematici, artsen, neuropsychiaters, systeemdenkers, filosofen en pioniers van de computerwetenschap, die allemaal één ding gemeen hebben: dat ze bewustzijn zien als de grond van de werkelijkheid, als een ‘ontologische primitief’ zoals dat in de filosofie heet. Dat betekent niet dat je primitief bent, voel je niet beledigd. Het betekent wél dat jouw bewustzijn fundamenteler is dan het lichaam waarin het zich nu bevindt. En dat is goed nieuws. 

En wat heeft dat alles met ecologie te maken, kun je je afvragen. Wat hebben we eraan om hierover te mijmeren, terwijl de wereld om ons heen op instorten lijkt te staan, er gruwelijke oorlogen woeden, terwijl het hele ecosysteem van onze biosfeer, onze Aarde, uit balans lijkt, het klimaat lijkt te ontsporen, en dagelijks talloze soorten leven voor altijd verdwijnen van onze planeet? 

Wel, het heeft er mijns inziens alles mee te maken, en dat is ook waarom het bijschrift bij het logo van A Biosphere Project luidt: “Consciousness and the Living Planet”, “bewustzijn en de levende planeet”. 

Omdat wat we doen en laten op onze planeet, alles te maken heeft met wat we geloven over de wereld en over onszelf. De optelsom van alles wat we geloven, kun je een wereldbeeld of een paradigma noemen, en een paradigma werkt een beetje als een ‘operating system’: het geeft richting én grenzen aan wat we onszelf toestaan om te geloven of niet te geloven, en wat we doen of niet doen. En zoals Donella Meadows, één van de auteurs van het baanbrekende werk ‘Grenzen aan de groei’ uit 1972 het stelde, is dát het niveau waarop we misschien boven alles moeten ingrijpen. In haar woorden:

“De oude Egyptenaren bouwden piramides omdat ze geloofden in een leven na de dood. Wij bouwen wolkenkrabbers omdat we geloven dat ruimte in het centrum van steden enorm waardevol is. (Behalve de braakliggende ruimtes, vaak in de buurt van de wolkenkrabbers, waarvan we geloven dat ze waardeloos zijn). Of het nu Copernicus en Kepler waren die aantoonden dat de aarde niet het middelpunt van het universum is, of Einstein die stelde dat materie en energie uitwisselbaar zijn, of Adam Smith die postuleerde dat de egoïstische acties van individuele spelers op markten op wonderbaarlijke wijze accumuleren tot het algemeen welzijn, mensen die erin geslaagd zijn om in te grijpen in systemen op het niveau van paradigma's hebben een hefboomeffect bereikt dat systemen totaal transformeert.

Je zou kunnen zeggen dat paradigma's moeilijker te veranderen zijn dan al het andere aan een systeem, en daarom zou dit punt het laagst op de lijst moeten staan, niet op de één na hoogste. Maar er is niets fysieks of duurs of zelfs maar traag in het proces van paradigmaverandering. Bij één individu kan het in een milliseconde gebeuren. Het enige wat nodig is, is een klik in de geest, het vallen van de schellen van de ogen, een nieuwe manier van kijken.”

Donella Meadows zag begin jaren zeventig al, ten tijde van het rapport van de Club van Rome, dat ons huidige traject (dat als een sneltrein op de zelfvernietiging afstevent) een logisch uitvloeisel is van alles wat we geloven over onszelf en over de wereld. En ze trok dan ook de mijns inziens juiste conclusie: dat we onze manier van denken moeten veranderen, en het geheel van wat we geloven over de wereld en over onszelf moeten herzien. Maar daartoe moeten we ons eerst wel bewust worden van wat we geloven, want zoals het water voor de vis, is ons wereldbeeld vaak onzichtbaar voor ons, omdat het op de achtergrond fungeert als onze ‘wegenkaart’, ons plan, onze zekerheid die we nooit in vraag stellen en die voor ‘gezond verstand’ doorgaat. En Donella Meadows zag ook dat een levens- of wereldveranderende paradigma-verschuiving in één kort moment kan plaatsvinden, als een “klik in de geest”. En dat is precies wat vele mensen al hebben ervaren, met of zonder meditatie. Zoals bovengenoemde astronaut Edgar Mitchell, of Michael Singer, waarin ik het in deze vorige mijmering over stilte had, of enkele van de wetenschappers die ik de komende maanden aan het woord wil laten. Een flits van inzicht, en een perspectief dat in één klik voor altijd verandert. Het lijkt iets kleins, een verschuiving van perspectief, maar het kan onoverzienbare gevolgen hebben. Daarom ook dat vele vooraanstaande wetenschappers en fysici (David Bohm, Hans-Peter Dürr, Amit Goswami, David Suzuki, Ervin László, Vandana Shiva en vele anderen) ook erg begaan waren of zijn met ecologie en activisme. Dat werd bijna onvermijdelijk vanuit het standpunt dat zij gaandeweg innamen, en vanuit de verschuiving in wereldbeeld die daar het gevolg van was. Vandaar nogmaals: een verandering van perspectief en wereldbeeld is niet alleen relevant, het zou wel een voorwaarde kunnen zijn voor échte verandering.

Dát is waar ik met A Biosphere Project dus aan bij wil dragen: aan een verschuiving van de manier waarop we met z’n allen naar de werkelijkheid kijken, en van wat we geloven over die werkelijkheid. En dat ligt natuurlijk ook in het verlengde van mijn werk als beeldend kunstenaar, iets waar ik in de nabije toekomst ook dieper wil ingaan. 

Vandaar het bijschrift bij het logo, en vandaar ook de zin op de homepage van de website dat A Biosphere Project ook een verkenningstocht in bewustzijn wordt. En ook in het reisproject en het boek zal dit een rode draad worden.

En als wat de Indische Upanishads ons al vertellen sinds circa 1500 voor Christus klopt, namelijk dat er geen wezenlijk verschil is tussen ons individuele bewustzijn en het universele bewustzijn, dan belooft de komende paradigma-verschuiving die ook al in de wetenschap wordt aangekondigd, er één te worden die zal kunnen tellen. 

Graag neem ik jullie in de komende mijmeringen mee doorheen het opduikende landschap van nieuwe (en oeroude) ideeën, die je, als je ze écht toelaat, je kijk op jezelf en op de wereld grondig kunnen veranderen.

Als eerste in de rij volgt Fredericco Faggin. 

Fredericco Faggin is een Italiaans fysicus en uitvinder, en niet een van de minste: hij ontwikkelde de allereerste microprocessor en is daardoor één van de grondleggers van alle hedendaagse computers en smartphones. Bovendien vond hij ook het touchscreen en het touchpad uit, zodat je het feit dat je dit alles kan lezen op je computer en je smartphone in grote mate te danken hebt aan Fredericco Faggin. En alsof dat nog niet genoeg was, heeft hij ook de eerste neural nets ontwikkeld, die aan de basis liggen van alle hedendaagse A.I. processen, zodat hij ook nog eens één van de grondleggers van de Artificiële Intelligentie kan genoemd worden. Iets waar hij overigens niet zo enthousiast over is: hij ziet artificiële intelligentie als iets eerder beperkts, dat ook nooit tot bewustzijn zal komen omdat bewustzijn in Faggin’s ogen - je raadt het al - geen gevolg is van materiële of computationele processen. 

Wordt vervolgd, met twee bijzonder fascinerende interviews met deze buitengewone Italiaanse wetenschapper, die ook nog eens een mooi mens is met een warm hart. 

Om af te sluiten zou ik jullie zoals aan het einde van de vorige mijmering even willen uitnodigen voor een korte meditatie. Voor ervaren meditatoren zal het kinderspel zijn, als je nog nooit hebt gemediteerd kan het aanvankelijk een wat ongemakkelijk gevoel geven. Maar maak er geen gewichtig iets van: eerder gewoon eens speels iets verkennen.

Ik zou je willen vragen om je even bewust te worden van de stoel waarop je zit; van je voeten op de grond, van je zitvlak op de stoel, van je hoofd, en van je hele lichaam. Zorg dat je comfortabel kan zitten, en dat er geen afleiding is. 

Laat toe dat het even stil wordt, en observeer wat er gebeurt in je bewustzijn: zijn er gedachten, voel je je zenuwachtig, of zijn er andere emoties aanwezig in je ruimte?

Probeer wat er zich aandient te bekijken zonder oordeel. Probeer het niet te onderdrukken of te veranderen. 

Probeer als je deze oefening doet vervolgens om je aandacht even te verschuiven van wát je gewaar wordt, naar het gewaar zijn zélf, de energie van de stilte waarin die gedachten en emoties opdoemen en weer verdwijnen. Het is een beetje als het verschuiven van de aandacht van wat er opdoemt in de lichtstraal van de zaklamp, naar het licht van de zaklamp zelf. Kun je de stilte waarnemen waarbinnen de gedachten opdoemen? 

Zoals gezegd, maak er als je deze meditatie doet geen gewichtig iets van, probeer gewoon eens of je de energie kan voelen waarbinnen de gedachten en emoties opkomen. Ook geen probleem als het niet lukt. Misschien vang je gewoon even een glimp op van iets, en dat kan al voldoende zijn voor nu. 

Indien je nog nooit hebt gemediteerd, verwijs ik graag naar de derde mijmering in deze reeks over stilte, waarin ik vertel hoe goed meditatie is geweest voor mezelf sinds ik in 2010 dagelijks ben beginnen mediteren. En waarom ik van harte aanbeveel dat je ook zou beginnen met mediteren, als je dat nog niet doet. 

Dit was voorlopig de laatste mijmering over stilte, maar wie weet kom ik er nog op terug, want stilte lijkt wel een onderwerp dat, zoals de innerlijke ruimte én de interstellaire ruimte, geen einde lijkt te hebben. Stilte als de grond waarin alles kan ontstaan, zowel binnen ons al buiten ons, laat ik daarmee voor nu afscheid nemen van jullie.

Bedankt voor het lezen, en tot de volgende aflevering,

Het ga jullie goed, 

Filip

---