(Niets is wat het lijkt, en maar goed ook)
Mijn oude sterrenkijker in mijn atelier, 2023
“Als quantum fysica je niet grondig geshockeerd heeft, heb je het nog niet begrepen”.
Niels Bohr, quantum fysicus
“Elk echt nieuw idee lijkt eerst krankzinnig”
Alfred North Whitehead, proces-filosoof
"Quantum-sociale verandering geeft ons een mentaal kader voor het opnieuw activeren van ons potentieel om de klimaatcrisis op te lossen. Deze concepten geven ieder van ons de mogelijkheid om beperkende overtuigingen te overstijgen, isolatie te vervangen door gemeenschap, gebrek door overvloed, angst door liefde. Qantum-sociale verandering is het ultieme weerwoord tegen energierealisten en hun stapsgewijze weg naar klimaatafbraak. Dit is niet naïef. Het is dringend noodzakelijk."
Clara Vondrich in Resilience
De audio versie van deze blog post
Wetenschap
In deze aflevering van oude wijsheid en nieuwe verhalen voor moeilijke tijden, een post over iets wat me nauw aan het hart ligt, ook als beeldend kunstenaar: de wetenschap
Al van kindsbeen af ben ik gefascineerd door wetenschap. Als opgroeiend kind en tiener verslond ik populaire wetenschappelijke publicaties voor jongeren. Mijn hoofdinteresses waren astrofysica, elementaire deeltjesfysica, biologie, geologie en geschiedenis. Maar astrofysica, de studie van de aard en structuur van het heelal en de sterren, was waarschijnlijk wat me het meest fascineerde.
Toen ik veertien jaar werd, vroeg en kreeg ik voor mijn verjaardag een telescoop. De kosmos fascineerde me eindeloos, en vele avonden stond ik met mijn telescoop te turen naar de sterren - dat wil zeggen, de sterren die toen in de Vlaamse stedelijke omgeving nog te zien waren, en dat waren er ook in 1980 al niet zo veel meer vanwege de lichtvervuiling. Op een gegeven moment overwoog ik een toekomst als astrofysicus of astronoom, maar mijn talent voor wiskunde was helaas onvoldoende voor dat traject. Later werd kunst steeds belangrijker, en toen ik koos voor een opleiding in schilderkunst, verdween de telescoop vele decennia op de zolder van ons ouderlijke huis. Toen dat huis werd leeggemaakt, vond ik hem terug en sindsdien staat hij al vele jaren als aandenken in een hoek van mijn schilderatelier, inmiddels bedekt met een laag stof en verfvlekken .
Maar mijn interesse in wetenschap en wetenschapsfilosofie is nooit helemaal verdwenen, en ook in mijn artistiek werk was wetenschap vaak een inhoudelijk verhaal dat mee vorm gaf aan mijn beeldende zoektocht.
Vreemd genoeg, of helemaal niet vreemd, was het gegeven dat de reeks werken die ik als mijn eerste ‘volwaardige’ en matuur werk beschouwde en die ik in 2009 voor het eerst tentoonstelde, uit een reeks grote doeken bestond met beelden van.... sterren. De schilderijen (elk zo’n twee meter bij twee en een halve meter), waren gebaseerd op beelden van de Hubble Telescoop, beelden van sterren en sterrennevels diep in ons Melkwegstelsel. Een cirkel was rond, en wel volledig onbewust aangezien ik in die tijd helemaal niet terugdacht aan mijn periode als ‘sterre-kijker’. De herinnering aan die periode kwam pas later terug.
Werk uit de reeks ’Sterren’, 2007-2008, olieverf op doek, 225cm x 175cm
In de jaren die volgden bleef wetenschap altijd aanwezig in mijn beeldend werk, en dat steeds nadrukkelijker. De reeks ‘Digression/ Typology’ (2012-13), de reeks ‘Botanical Studies’ (2012-13) en de reeks ‘Mycological Travels’ (2014-15), mixed-media reeksen op verschillende ondergronden, waren alle gebaseerd op een beeldende zoektocht en overpeinzing rond onze behoefte aan classificatie van alles in de wereld, onze neiging om onze classificaties als reëler te beschouwen dan de wereld zelf, en de manier waarop die wereld uiteindelijk aan elk systeem van classificatie ontsnapt. De werkelijkheid is ‘glibberig als een vis’, zoals filosoof Alan Watts het gevat omschreef, en die glibberige vis ontsnapt uiteindelijk altijd uit onze handen. Mijn laatste reeks werken vòòr mijn beslissing om te stoppen met schilderen en me te wijden aan A Biosphere Project was de uitgebreide reeks ’Thinking Out Loud’, (2015-2017) die uit meer dan 120 werken bestaat en eveneens een visuele bespiegeling is over de manier waarop we de werkelijkheid representeren door schema’s, diagrammen, tabellen en ‘landkaarten’, en hoe we dan die kaarten als meer werkelijk ervaren dan de realiteit zelf. We willen haast obsessief alles kunnen meten, maar wat we meten is niet de werkelijkheid zelf maar een conceptueel raster dat we op de wereld projecteren.
Wetenschap was dus een constante aanwezigheid in mijn ‘luidop denken’ over de wereld doorheen mijn beeldend werk. Hierover zal ik het later nog hebben in deze blog en in mijn project, aangezien ik meen dat één van de belangrijkste taken die ons wacht de her-integratie van wetenschap, kunst en spiritualiteit (of, zo je wil, religie) zal zijn, gebieden die altijd één zijn geweest en in het Westen pas in de Renaissance van elkaar afgescheiden zijn.
Quantumfysica
Naast astrofysica en biologie, was ook quantumfysica een onderwerp en uitgangspunt voor mijn werk geworden. Als je niet vertrouwd bent met quantumfysica, wachten je veel verbazing, verwondering en ongeloof als je je begint te verdiepen in wat deze tak van fysica ons duidelijk maakt. Het is als een wetenschappelijke versie van Alice in Wonderland plus Agatha Christie, met een snuifje van de verhalen van de broers Grimm. Al snel wordt duidelijk dat de wereld niet is wat we tot dusver dachten.
Quantumfysica is die richting van de wetenschap die zich bezighoudt met de gedragingen van de allerkleinste ‘deeltjes’ waaruit de werkelijkheid bestaat: electronen, protonen, neutronen, de nog kleinere ‘deeltjes’ waaruit die op hun beurt bestaan, en fotonen, de ongrijpbare ‘deeltjes’ waaruit licht bestaat. Ik zet het woord ‘deeltjes’ steeds tussen aanhalingstekens, omdat quantumfysica ons leert dat het begrip ‘deeltje’ eigenlijk een abstractie is. In werkelijkheid bestaan er geen deeltjes, en geen ‘bouwstenen’ waaruit materie zou gemaakt zijn. Alles wat we zien is als we zo ver inzoomen op de werkelijkheid, is uiteindelijk onvatbaar en on-stoffelijk: energie, patronen, relaties en gebieden van waarschijnlijkheid. Als we op zoek gaan naar waaruit materie gemaakt is, komen we op geen enkele manier ‘materie’ tegen, enkel energie, patronen en relaties. Zoals fysicus Hans-Peter Dürr het samenvatte: “Materie bestaat niet uit materie”. Wat we een ‘deeltje’ noemen, een electron of een foton, kan ook als een golf bestaan, kan op twee plaatsen tegelijk bestaan, of kan uit het niets verschijnen en weer verdwijnen. Twee ‘deeltjes’ kunnen met elkaar verbonden zijn over lichtjaren afstand en exact dezelfde gedragingen vertonen, ook al kan er geen informatie tussen die ‘deeltjes’ uitgewisseld worden. Dat fenomeen heet ‘quantum entanglement’ en de Nobelprijs fysica van 2022 ging naar twee wetenschappers die daar uitgebreid onderzoek naar hebben verricht en bewezen hebben dat 'quantum-entanglement reëel is).
Een beeld van sporen van elementaire ‘deeltjes’ in een zogenaamde ‘bubble chamber’, in dit geval in CERN te Genève, 1960. Bron: https://cds.cern.ch/record/39474
En het wordt nog vreemder: tot er een waarneming plaatsvindt, kun je eigenlijk niet spreken van een werkelijkheid: de waarschijnlijkheid of het potentieel van het bestaan van een deeltje verandert pas dàn in een écht ‘deeltje’, of anders uitgedrukt de golf die zich uitspreidt in tijd en ruimte wordt pas dàn een ‘deeltje’ als er een waarneming plaatsvindt. Dit fenomeen, dat ontelbare keren is bevestigd in experimenten zoals het ‘double slit experiment’, wordt de ‘collapse of the wave function’ genoemd. En die ‘verschijning’ van het deeltje vanuit de onbepaaldheid van de golf is afhankelijk van een waarneming. Wat eigenlijk betekent dat je niet kan spreken over een ‘objectieve werkelijkheid’ die helemaal onafhankelijk van een waarnemer zou bestaan. Wat we ‘bewustzijn’ noemen en wat we ‘werkelijkheid’ noemen, maakt deel uit van één ononderbroken systeem. Materie, of de patronen in energie die we gewoonlijk ‘materie’ noemen, is verbonden met een bewuste waarneming. Werner Heisenberg, één van de grondleggers van quantumfysica, drukte het als volgt uit: "Wat we observeren is niet de natuur, maar de natuur zoals die wordt beïnvloed door onze observerende geest. De werkelijkheid wordt dus gedefinieerd door de geest die haar waarneemt."
Of in de woorden van proces-filosoof Alfred North Whitehead: "De misvatting die de filosofische literatuur door de eeuwen heen heeft achtervolgd is het begrip 'onafhankelijk bestaan'. Zo'n bestaanswijze bestaat niet; elke entiteit moet worden begrepen in termen van de manier waarop zij verweven is met de rest van het universum."
En de rest van het universum betekent dus ook: wijzelf. Met quantumfysica wordt bewustzijn een deel van de vergelijking en van de werkelijkheid, eerder dan een ‘neutrale buitenstaander’ die de realiteit ‘objectief’ waarneemt. Élke waarneming verandert dat wat je waarneemt. Dàt, en het feit dat bewustzijn een rechtstreekse invloed kan uitoefenen op de materiële werkelijkheid, is ook al herhaaldelijk aangetoond in experimenten, zoals Dean Radin uitlegt in de volgende fascinerende lezing tijdens een congres over de wetenschap van bewustzijn aan de University of Arizona in 2016. Dit spraakmakende experiment heeft (samen met vele andere experimenten) gedegen bewijs opgeleverd dat het menselijk bewustzijn de ‘collapse of the wave function’ kan veroorzaken, dat de werking van bewustzijn ‘non-lokaal’ is (niet gebonden aan tijdruimte) en dat bewustzijn en de fysieke werkelijkheid in rechtstreekse interactie staan met elkaar, een idee dat in de klassieke fysica van het ‘materialistisch realisme’ verboden is. Warm aanbevolen!
Lezing door Dean Radin tijdens een congres over de wetenschap van bewustzijn, University of Arizona, 2016. Bij de instellingen kun je ondertiteling en automatische vertaling naar Nederlands selecteren.
De realisatie dat wat we als materiële werkelijkheid beschouwen verbonden lijkt met bewustzijn, roept natuurlijk héél verstrekkende vragen en paradoxen op, zoals: was er dan geen ‘echt’ universum voor er mensen waren? Bestaat de maan ook als er niemand naar kijkt? Op die vragen en enkele van de mogelijke antwoorden die quantumfysica formuleert, zal ik later nog verder ingaan. De vragen zijn lichtjes verbijsterend, de mogelijke antwoorden zijn dat niet minder. Tenminste, verbijsterend voor de geest die vasthoudt aan ònze kijk op de werkelijkheid, en ònze overtuigingen over wat écht is en wat niet.
Maar meer daarover later, in andere blogposts en teksten, want quantumfysica zal nog meer opduiken in mijn project. Waarom? Wat heeft quantumfysica te maken met ecologie, met de problemen waarmee de mensheid zich nu geconfronteerd ziet? Wel, zoals voorgaande paragraaf al kon doen vermoeden, alles eigenlijk. De manier waarop de mensheid nu omgaat met de wereld, is een gevolg van hoe de mensheid die wereld ziet, van de basis-aannames die ons denken en handelen bepalen. En die basis-aannames, waarvan we ons vaak zelfs niet bewust zijn, zijn achterhaald en inmiddels erg destructief geworden. Dat is één van de redenen waarom meerdere quantumfysici ook een sterk sociaal engagement vertoonden, en zich sterk bewust waren van het belang van hun inzichten voor een tot stand komen van een andere, betere wereld. Zo waren of zijn onder meer bovengenoemde fysici Hans-Peter Dürr, David Bohm of Amit Goswami heel erg geëngageerd als activisten voor sociaal-politieke of spirituele verandering. Het verband tussen quantumfysica en activisme zal ik dus nog vaak toelichten. Voor wie ongeduldig is, alvast deze schitterende samenvatting van enkele relevante ideeën door Clara Vondrich, gewezen hoofd van de NGO Divest Invest, op de website van Resilience, één van de ‘zendkanalen’ van Post Carbon Institute. Post Carbon Institute is een van de belangrijkste internationale denktanks over energie en de transitie naar een leefbare toekomst. Als je klinkt op de afbeelding hieronder wordt je naar de website van Resilience gebracht waar je dit artikel kan lezen en verder kan kennismaken met de uitstekende en uitgebreide research en informatiebanken op Resilience.
"Quantum-sociale verandering geeft ons een mentaal kader voor het opnieuw activeren van ons potentieel om de klimaatcrisis op te lossen. Deze concepten geven ieder van ons de mogelijkheid om beperkende overtuigingen te overstijgen, isolatie te vervangen door gemeenschap, gebrek door overvloed, angst door liefde. Qantum-sociale verandering is het ultieme weerwoord tegen energierealisten en hun stapsgewijze weg naar klimaatafbraak. Dit is niet naïef. Het is dringend noodzakelijk."
Clara Vondrich in Resilience
“Reality is not what it seems. And that might just save the climate”.
Screenshot van bovengenoemd artikel over quantumfysica en activisme in Resilience. Klik op de afbeelding en je komt op dit artikel op de website van Resilience. Warm aanbevolen!
Bedankt voor het lezen, tot de volgende aflevering, het ga jullie goed!
Filip