Woede is nooit zonder reden, maar zelden met een goede reden.
Benjamin Franklin
Laten we niet achterom kijken in woede, noch vooruit in angst, maar om ons heen kijken in bewustzijn.
James Thurber
Protesterende boeren in Madrid. Foto: Violeta Santos Moura/Reuters
De audio versie van deze blog post
Het zal niemand ontgaan zijn dat de Europese boeren boos zijn.
Van Spanje tot Polen, van Italië tot Nederland, kwamen ze op straat met hun tractoren, blokkeerden ze wegen, staken auto’s in brand en spoten ze overheidsgebouwen vol mest.
Sommige beroepssectoren hebben nu eenmaal groot materiaal ter beschikking als ze boos zijn. Als de truckers boos zijn, hebben we het ook geweten. Als zij met hun twintigtonners de snelwegen blokkeren, duurt het meestal ook niet zo lang eer er toegevingen volgen van overheidswege. Je moet er al tanks op af sturen als je écht wil ruziemaken met truckers of boeren.
De doorsnee klimaat- of dierenrechtenactivist heeft niet zo’n rollend materieel ter beschikking, en moet het doen met andere middelen. Zichzelf vastketenen of vastkleven aan iets groots en onbeweeglijks bijvoorbeeld. Of met het eigen vege lijf ergens in de weg gaan liggen (of ergens op klimmen, zoals Julia Butterfly Hill, waarover ik vertelde in deze en deze blogpost).
Het zij zo. Ik ga niet flauw en jaloers doen. Ik ga ook geen tractor of vrachtwagen kopen om mijn argumenten kracht bij te zetten.
Maar het kan geen kwaad om te wijzen op de verschillende behandeling die klimaatactivisten en protesterende boeren te beurt vallen. Klimaatactivisten hebben in Europa recentelijk meer en meer te maken gekregen met geweld en uiterst repressieve maatregelen, waaronder buitensporige gevangenisstraffen, terwijl boeren die wegen blokkeren en overheidsgebouwen vol mest spuiten daar doorgaans mee weg komen zonder veel juridische gevolgen.
Ik wil eerst en vooral duidelijk stellen dat ik absoluut begrijp dat de boeren boos zijn. Ze zitten al decennia lang geklemd tussen steeds strenger wordende regels en de genadeloze concurrentieslag onder de verdelers en grootwarenhuisketens, en de voortdurende noodzaak tot schaalvergroting, met als gevolg een onleefbare werkdruk voor een steeds magerder inkomen. De nieuwe regels met betrekking tot reductie van kunstmest en pesticiden of de beheersing van de stikstofuitstoot worden vaak onhandig doorgevoerd zonder veel oog voor de moeilijke situatie waarin Europese boeren zich al jaren bevinden. De hele landbouwsector is één van de domeinen waar het neoliberale kapitalisme zowat alles wat kan verkeerd gaan ook doet verkeerd gaan. Alles wordt uitgebuit: de mensen, de dieren, het land. Er is geen beginnen aan om binnen de ruimte van een blogpost nog maar een idee te geven van hoe fout het gaat met landbouw, en hoe we leven binnen een grote illusie van ‘voedsel-zekerheid’ en binnen de illusie dat het zo ook nog verder kan gaan.
Maar het afwijzen van de hoognodige verandering is uitstel van executie.
De veranderingen die nodig zullen zijn in de landbouw zullen nog veel en veel verder moeten gaan dan wat nu op tafel ligt. Het model van industriële landbouw is niet alleen een reus op lemen voeten maar ook een systeem dat in elk geval ‘self-terminating’ is. Je kan onze huidige vorm van grootschalige industriële landbouw die zo steunt op pesticiden en kunstmest vergelijken met een drugverslaafde: er is een steeds grotere ‘shot’ nodig om dezelfde ‘high’ te bekomen, en de kater achteraf wordt steeds groter.
Het loopt ook sowieso slecht af zowel voor de verslaafde als voor onze landbouw, want de drugs (in het geval van onze landbouw kunstmest en pesticiden) vernielen het lichaam van de verslaafde. Het is een oorlog die we voeren tegen de natuur en tegen onszelf, en die ervoor zorgt dat de grond volledig uitgeput geraakt (we verliezen zowat de oppervlakte van Griekenland aan vruchtbare grond per jaar), dat het micro-bioom in die grond op sterven na dood is, dat de waterspiegel verder en verder daalt, dat het leven op en rond onze akkers in sneltempo verdwijnt. Ons huidige systeem van landbouw is ook de grootste bron van broeikasgassen, de grootste aandrijver van het verlies aan biodiversiteit, één van de grootste oorzaken van de ‘dead zones’ in de oceanen, enzovoort enzoverder. En dan heb ik het nog niet over de industriële veeteelt, die op zich al één van de grootste ‘schuldigen’ is wat landgebruik (of liever misbruik), ontbossing en uitstoot van broeikasgassen betreft en in moreel opzicht een niet te rechtvaardigen martelgang blijft voor honderden miljoenen dieren. Nee, ik ga niet in detail ingaan op al de manieren waarop onze huidige vorm van landbouw absoluut onhoudbaar is. Je kan meer lezen in mijn essays ‘Onze oorlog tegen onszelf’ en ‘Laten we niet meer praten over de klimaatcrisis (deel één)’ op de website.
Maar het goede nieuws is dat er oplossingen voor het rapen liggen, en dat geen van de problemen waar we ons voor gesteld zien onoverkoombaar is. Meer nog, veel van de oplossingen die onze landbouw duurzaam zullen maken, zullen een groot deel van de àndere problemen helpen oplossen. Zo kan regeneratieve landbouw een groot deel van de uitstoot van broeikasgassen capteren, de bodem helpen regenereren én helpen om de biodiversiteit te herstellen. Landbouw zal één van de sleutelfactoren zijn in onze respons op de klimaat- en biodiversiteitscrisis.
Maar ik zal hier nu ook niet ingaan op al de manieren waarop we dan wél aan landbouw kunnen doen, want ook dat zou te ver voeren binnen het kader van een blogpost. Maar in het kort: we gaan (onder andere) massaal moeten overschakelen naar regeneratieve landbouw, en dat zal niet minder dan een omwenteling van onze omgang met landbouw vragen op een nooit geziene schaal. En het is maar één van de omwentelingen waar we voorstaan, want net zoals ons systeem van industriële landbouw onhoudbaar is, zijn ook ons huidige gebruik van grondstoffen en energie, onze technologie voor transactie van waarde die we doorgaans ‘geld’ noemen, en vooral het concept van ‘interest’ dat een exponentiële economische groei noodzakelijk maakt, onverenigbaar met een leefbare planeet. We staan voor omwentelingen in industriële productie, tewerkstelling, handel, onderwijs, enzoverder, die onze wereld haast onherkenbaar zullen (moeten) veranderen. Als wij die veranderingen niet doorvoeren, dan zal de planeet dat voor ons doen, en dat proces zal veel pijnlijker worden dan als we het zelf doen. Als de planeet het voor ons moet doen, is de kans ook groot dat wij er niet meer zullen zijn om het resultaat te aanschouwen. Zo ernstig is de noodzaak aan allesomvattende veranderingen.
Maar als we in onze hervorming van onze landbouw nog veel verder zullen moeten gaan dan nu het geval is, en als we op zovele domeinen voor gelijkaardige omwentelingen staan, dan volgt daaruit dat in de nabije toekomst zowat iedereen reden zal hebben om boos te zijn. Tenminste, als de nodige hervormingen (of omwentelingen) op de huidige manier aangepakt worden: schijnbaar arbitrair, inconsequent, zonder veel oog voor de menselijke gevolgen van de nieuwe regels, zonder de nodige communicatie, zonder grootschalige steun om deze transities door te komen, zonder visie op een samenleving die verder gaat dan het blijven faciliteren van een systeem dat enkelen bevoordeeld ten koste van de meerderheid van de bevolking. De omwenteling zal sociaal rechtvaardig zijn, of ze zal niet zijn.
Maar sociaal rechtvaardig kan niet langer betekenen dat we met z’n allen altijd maar meer zullen hebben. Wél dat wie veel heeft, meer zal bijdragen, en dat de rijksten en grote corporaties héél veel meer zullen moeten bijdragen dan nu het geval is. En dat het hele mondiale financiële systeem, dat voor enkele winnaars zorgt die absurd grote vermogens verwerven maar honderden miljoenen mensen in een artificiële schaarste en armoede gevangenhoudt, en dat exponentiële groei nodig heeft om te kunnen blijven bestaan, in de huidige vorm niet langer kan voortbestaan.
Sociaal rechtvaardig betekent wel dat de boeren, net als andere bevolkingsgroepen die bij de eersten gaan zijn om geconfronteerd te worden met de bijzonder ingrijpende omwentelingen waar we doorheen zullen moeten gaan, gerespecteerd worden in die moeilijke transitie en alle ondersteuning krijgen die nodig zal zijn, en dat zal véél zijn. Er zal niets minder dan een soort ‘Marshall-plan’ voor de landbouw nodig zijn, met een gefaseerd en goed gepland doorvoeren van al die hervormingen op Europese schaal op een manier die de mensen ademruimte en bestaanszekerheid geeft. De landbouw zal ook veel arbeidsintensiever worden. Volgens sommige schattingen zal een massaal overschakelen op regeneratieve landbouw een hogere opbrengst per hectare kunnen hebben dan de huidige industriële monoculturen, maar wel veel arbeidsintensiever zijn. Mogelijk zal terug zo’n twintig percent van de bevolking in de landbouw werken in de toekomst, waar dat nu een paar percent is in Europa. Toch kunnen de voedselprijzen onder controle blijven door het verstandig toepassen van subsidies, subsidies die nu ook al massaal zijn in het geval van landbouw, maar die nu naar de verkeerde en onhoudbare praktijken gaan.
Maar wat ook en misschien bovenal nodig zal zijn, is véél meer informatie en duiding over de noodzakelijke omwentelingen naar de bevolking toe. Er is eigenlijk een indringende en onophoudelijke informatiecampagne nodig, die de bevolking van de EU en andere rijke, geïndustrialiseerde regio's en naties duidelijk maakt waarom maatregelen als die in de landbouw niet enkel nodig zijn maar ook veel verder zullen moeten gaan. Waarom we anders zullen moeten omgaan niet enkel met landbouw, maar ook met energie, met grondstoffen, en met talloze aspecten van wat we ‘economie’ noemen...
Informatie zal essentieel zijn om te voorkomen dat deze boosheid omslaat in een beweging in de omgekeerde richting dan dewelke die nodig is: een terugkeer naar ontkenning van de problemen en halsstarrig vasthouden aan het status-quo, zoals reactionaire en extreem-rechtse bewegingen in Europa en daarbuiten proberen te bewerkstelligen. George Monbiot beschrijft in dit artikel de ijzingwekkende precedenten van de manier waarop extreem-rechts de boerenwoede probeert te recupereren.
Monbiot: “Het komt allemaal gruwelijk bekend voor. Zoals de historicus Robert Paxton opmerkt: "Het was op het platteland dat zowel Mussolini als Hitler hun eerste massale aanhang kregen, en het waren boze boeren die voor hun eerste massale achterban zorgden." Niet alle agrarisch populisme was rechts. In Rusland, de VS, Frankrijk, Spanje en Italië waren er socialistische en anarchistische stromingen. Maar terwijl sommige progressieve vormen blijven bestaan, neigen de dominante varianten weer naar extreem rechts. En andere agrarische stromingen, die samenzwerings-ficties promoten, beginnen erop te lijken.”
En extreem-rechtse partijen zullen veel hebben om profijt uit te halen: de stijgende levensduurte, de toenemende ongelijkheid, de onmogelijkheid om in het huidige economische systeem mensen nog een bestaanszekerheid te bieden, de migratie die stelselmatig zal toenemen en ongeziene proporties zal aannemen naarmate de klimaatcrisis in ernst toeneemt en miljoenen mensen tot ‘klimaatvluchteling’ zal maken, enzovoort enzoverder. Eén van de grootste dreigingen voor onze toekomst is niet zozeer de crisissen waar we voor staan. Ik ben -met vele anderen- van mening dat al die crisissen kunnen overwonnen worden en dat dat proces zelfs kan leiden tot een veel betere wereld. Nee, de grotere dreiging is de mogelijkheid dat onze samenlevingen de uitdagingen waar we voorstaan zullen ontkennen en zullen bezwijken voor de verleiding van (bijvoorbeeld) extreem-rechts, een experiment dat we al eens meegemaakt hebben, en we weten hoe dat afloopt. En dat we, in plaats van verder te evolueren naar de volgende fase van onze ontwikkeling, we ons zullen barricaderen in de boosheid, in de ontkenning, in een laatste krampachtige poging om te behouden wat we (denken te) hebben, in een regressie naar autoritaire bewindsvormen, nationalisme, anti-Europese sentimenten en uiteindelijk ook in geweld.
Om te voorkomen dat in de nabije toekomst iederéén boos zal zijn, en onze samenleving zal afglijden naar een staat van permanente (burger)oorlogvoering tegen allerlei vijanden (Europa, migranten, eenieder aan de andere kant van het politieke spectrum, en voor je het weet ook schrijvers, journalisten, activisten, kunstenaars, de hele LGBTQ gemeenschap, intellectuelen, of eenieder die het niet eens is met de marsorders - we weten hoe het afloopt, been there, done that, nietwaar), zal het wenselijk zijn of zelfs nodig dat eenieder van ons een steentje bijdraagt aan de transformaties waar we doorheen zullen gaan. Dat kan op eindeloos veel manieren, en ieder kan een uitdaging vinden die bij haar/zijn overtuiging, talent en levenswandel past. Je kan al ontzaglijk veel helpen door informatie te helpen verspreiden, want gebrek aan accurate informatie is één van de redenen waarom mensen kiezen voor woede en zelfs geweld. Maar ik meen te mogen stellen dat niemand afzijdig zal mogen blijven - het wordt alle hens aan dek. Niemand zal kunnen zeggen: ik heb er niets mee te maken. Geen mens is een eiland.
Zoals John Donne (1572 - 1631) het zei in zijn beroemde gedicht ‘For Whom The Bell Tolls’:
“No man is an island,
Entire of itself.
Each is a piece of the continent,
A part of the main.
If a clod be washed away by the sea,
Europe is the less.
As well as if a promontory were.
As well as if a manor of thine own
Or of thine friend's were.
Each man's death diminishes me,
For I am involved in mankind.
Therefore, send not to know
For whom the bell tolls,
It tolls for thee.”
Bedankt voor het lezen of luisteren,
Tot de volgende aflevering, het ga jullie goed
Filip
Boeren zwaaien met de Poolse vlag tijdens een manifestatie voor de kantoren van Pools premier Donald Tusk, om te protesteren tegen de Europese Green Deal en de import van Oekraïense landbouwproducten. Foto: Alexandra Szigmiel/Reuters
