“And I'll dance with you in Vienna
I'll be wearing a river's disguise
The hyacinth wild on my shoulder
My mouth on the dew of your thighs
And I'll bury my soul in a scrapbook
With the photographs there, and the moss
And I'll yield to the flood of your beauty”
Leonard Cohen
Spiraalvormig ‘bubbel-net’, een creatie van ‘dansende’ walvissen. Still van een film over bubble-feeding bultrug walvissen, gemaakt door natuurfotograaf en arctisch gids Piet van den Bemd. Je kan de film hier bekijken op Instagram:
Website van de fotograaf: https://pietvandenbemdphotography.com
De mens heeft altijd met verhalen, beelden en metaforen gewerkt om het universum en het bestaan te proberen verklaren, duiden, betekenis geven.
Het verhaal dat we momenteel bewonen in de seculiere Westerse samenlevingen is dat van de natuur en het universum als machine. Een in essentie onbewuste, dode machine, die geen zin of doel heeft. Een mechaniek dat zinledig een programma afwerkt dat gedicteerd wordt door blinde mechanische krachten. Dat verhaal en dat beeld of die metafoor is ontstaan in de negentiende eeuw, niet toevallig de eeuw waarin de machine centraal begon te staan in onze samenleving.
Kunnen we ons nog een ander verhaal verbeelden? Een ander beeld of metafoor gebruiken om het universum te proberen vatten (het is onmogelijk om het te bevatten, maar we kunnen niet anders dan proberen - we kunnen niet zonder verhaal).
Bovenstaand beeld is een still van een film gemaakt door Piet van den Bemd, een natuurfotograaf en Arctisch gids.
In deze film is zichtbaar hoe enkele bultrug walvissen een ‘bubbel-net’ creëren, een techniek waarbij een walvis diep in het water een soort ‘net’ van luchtbellen creëert dat naar de oppervlakte stijgt en vissen gevangen houdt tot de andere walvissen in het ‘team’ de vissen kunnen verorberen door eenvoudigweg met open mond door de school vissen te zwemmen.
Deze buitengewone samenwerking van enkele walvissen (soms nemen tot enkele tientallen walvissen deel aan dit teamwork) is een aangeleerd gedrag; niet alle bultruggen weten hoe dit moet. Het is dus een techniek die overgedragen wordt.
En deze ‘dans’ van twee of meer bultrug walvissen heeft dus een doel: het helpt hen hun dagelijkse kost te vinden en te vangen.
Maar het is ook een beeld van een ontstellende en ontroerende schoonheid. Hoe is het mogelijk dat die walvis zo’n perfecte spiraal creëert in dat proces? Hij/zij ziet niet van onder water wat er gecreëerd wordt op deze manier, en hoe mooi dat wel is. Het zou al fenomenaal zijn als iets of iemand met opzet zo’n perfecte spiraal zou creëren van onder water, en dat dit zo ontstaat als ‘bijverschijnsel’ van een proces dat ‘onbewust’ is (of lijkt vanuit ons perspectief), maakt het alleen maar wonderlijker.
Is het de bedoeling van de walvis om iets moois te creëren? Is het ooit de ‘bedoeling’ van de natuur om mooi te zijn? En wat maakt iets mooi? Is schoonheid een inherente eigenschap van het Universum en alles wat dat Universum omvat? En waarom zou een Universum, als dat ontstaan is uit een ‘toevallige’ gebeurtenis, en als dat zich blind afwikkelt volgens louter mechanische krachten, zo mooi moeten zijn?
De spiraal is een vorm die we op alle schalen terugvinden in de natuur, van de microscopische schaal tot de schaal van het Universum. Van micro-organismen en schelpen tot ‘bubbel-netten’, orkanen en melkwegstelsels, de spiraal is met de fibonacci-reeks en de gulden snede één van die geometrische vormen of constanten die overal opduiken in de organisatie van het Universum.
Er zijn vele andere vormen die op elke mogelijke schaal opduiken, en dat is een aspect van de fractale aard van de werkelijkheid. (Een fractaal is een meetkundige figuur die zelfgelijkend is, dat wil zeggen opgebouwd is uit delen die min of meer gelijkvormig zijn met de figuur zelf. Fractalen hebben een oneindige hoeveelheid details, en bij sommige fractalen komen motieven voor die zich op steeds kleinere schaal herhalen.)
De vorm van ‘super-structuren’ in het heelal bestaande uit miljoenen melkwegstelsels lijkt ontstellend op de vorm van neurale verbindingen in onze hersenen. De vorm van nerven in een blad lijkt ontstellend op die van vertakkingen van rivieren en delta’s. De vorm van spiraal-melkwegstelsels lijkt ontstellend op die van een orkaan of... een ‘bubbel-net’ gemaakt door bultrug walvissen.
Het is zoals het oeroude dictum: “as above, so below”. De werkelijkheid reflecteert zichzelf op elke schaal van bestaan, zowel dingen die we als ‘levend’ beschouwen als schelpen of planten, als dingen die we niet meteen leven toeschrijven zoals melkwegstelsels.
Maar wie heeft ooit besloten dat melkwegstelsels niet leven? Voor de meerderheid van alle mensen die ooit geleefd hebben, nog voor de komst van de monotheïstische religies, was het hele Universum bezield en levend, van het kleinste tot het allergrootste. Wie zijn wij om te beweren dat al onze voorouders het bij het verkeerde eind hadden? Zijn wij zoveel slimmer? En als we zoveel slimmer zijn, waarom stevenen we dan recht af op zelfvernietiging?
De fractale aard van de werkelijkheid is een groots mysterie, dat wijst in de richting van andere mogelijke modellen, verhalen of metaforen om het wonderlijke Universum waar wij deel van uitmaken te duiden of te ver-beelden. En wat meer is: de fractale aard van de werkelijkheid lijkt zich volgens een klein maar groeiend deel van de wetenschappelijke gemeenschap uit te strekken tot ons bewustzijn zelf: wat wij ervaren als ‘ons’ persoonlijke bewustzijn, kan heel goed ook een fractaal zijn van een veel groter bewustzijn.
En wat die metaforen of beelden betreft waarmee we de werkelijkheid proberen te vatten: wat als we in plaats van het beeld van de levenloze en doelloze machine eens het beeld van de dans zouden hanteren: het universum op elke schaal van haar bestaan als een wervelende dans, van melkwegstelsels en planeten tot walvissen en nautilus-schelpen tot micro-organismen en electronen en protonen? Een dans van een onvatbare pracht, doordrongen van een intelligentie en schoonheid die even verbijsterend als ontroerend zijn.
Een dans waar wij deel van uitmaken? Een dans waarin we kunnen opgaan, en van kunnen genieten, eerder dan angstig aan de zijlijn te blijven staan of weerstand te bieden vanuit de overtuiging dat het allemaal eng is, gevaarlijk of zinloos? Een fractale dans die zich afspeelt op elk niveau van deze werkelijkheid, en ook in ons bewustzijn zelf (als we dat toelaten)?
Wat als we onze wereld enkel kunnen redden als we eindelijk ons ritme vinden in harmonie met de muziek van de wereld, en beginnen meedansen?
Stills van de film over ‘bubble-feeding’ bultrug walvissen, gemaakt door natuurfotograaf en arctisch gids Piet van den Bemd. Je kan de film hier bekijken op Instagram:
Website van de fotograaf: https://pietvandenbemdphotography.com
Een beeld van melkwegstelsel NGC 1566, toepasselijk bijgenaamd ‘De Spaanse Danser’, dat zich op 40 miljoen lichtjaar van ons bevindt. De spiraal is een van de meest voorkomende vormen van melkwegstelsels. Deze is zoals ons eigen melkwegstelsel een wals van enkele honderden miljarden sterren. Image credit: ESA, NASA, Hubble
Bedankt voor het lezen, en tot de volgende aflevering,
Het ga jullie goed,
Filip